Museumcollecties zorgen voor een doorbraak in parasitologie

Tilapia: vissen van belang voor economie en ecologie

Het Congobekken herbergt de grootste visdiversiteit in Afrika. Ongeveer 1000 soorten vissen leven in dit gebied, waarvan 65% endemisch is.

De vissen zijn ook van groot economisch belang, voor visvangst en aquacultuur. Aan de bevolking van deze regio voorzien ze minstens 30% van de dierlijke eiwitten.

In Afrika ten zuiden van de Sahara vertegenwoordigt de Nijltilapia (Oreochromis niloticus) en zijn hybriden meer dan 75% van de tilapiaproductie. Deze soort past zich gemakkelijk aan nieuwe omgevingen, wat haar populariteit als kweekvis verklaart. 

Tussen 2000 en 2015 is de productie van tilapia wereldwijd vervijfvoudigd, tot meer dan 5 miljoen ton per jaar. De vis wordt vandaag geteeld in 140 landen.

Het grote aanpassingsvermogen maakt de soort tegelijkertijd ook sterk invasief. Zo is in het Victoriameer de inheemse tilapiasoort (Oreochromis esculentus) gedecimeerd in nauwelijks 30 jaar tijd na de introductie van de Nijltilapia. 

Een vis gaat gepaard met zijn parasieten

De introductie van een nieuwe soort komt echter zelden alleen. Een vis die in een nieuw habitat zijn intrede doet, neemt vaak ook zijn parasieten mee.

In sommige gevallen kunnen deze parasieten de inheemse vissoorten infecteren. Of het omgekeerde kan ook gebeuren: de parasieten van de inheemse vissoorten vallen de nieuwkomers aan.

Een Belgisch-Congolees-Frans onderzoeksteam heeft het overspringen tussen soorten onderzocht voor verschillende parasitaire Monogenea-platwormen die zich in de kieuwen van vissen nestelen.

Er was echter nog relatief weinig onderzoek gebeurd naar deze parasieten in Sub-Saharaans Afrika, terwijl de eerste Nijltilapia’s al werden geïntroduceerd in Congo tegen het einde van de jaren 1940.

Hoe kunnen we dan weten of de platwormen die nu bij de vissen uit een bepaalde regio voorkomen, er al waren, of juist samen met de Nijltilapia hun intrede hebben gemaakt?

Museumcollecties: unieke onderzoeksinstrumenten

Natuurhistorische collecties in musea bevatten soms specimens van meer dan honderd jaar oud. Daarom zijn ze uitgelezen getuigen van natuurlijke omgevingen uit het verleden.

‘De collecties van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika herbergen talrijke tilapiaspecimens die verzameld werden vóór de eerste introducties van andere tilapiasoorten voor visvangst of -teelt’, legt Michiel Jorissen uit, doctoraatsstudent aan de Universiteit Hasselt en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. ‘Als we de kieuwen van deze vissen van dichtbij bestuderen, vinden we nog steeds de parasieten terug die toen op de vis leefden.’

‘Door de parasieten op de oude visspecimens te vergelijken met de parasieten op recente exemplaren, hebben we dus de geschiedenis van de parasietenfauna kunnen achterhalen.’

Veelvuldige parasietenuitwisselingen in het Congobekken

De onderzoekers hebben zo kunnen aantonen dat de Nijltilapia acht soorten parasitaire platwormen in het Congobekken heeft binnengebracht. Van deze acht infecteren er drie ook inheemse vissoorten.

Het omgekeerde is gebeurd bij de Roodborsttilapia (Coptodon rendalli), een soort die in Beneden-Congo is binnengebracht. De parasieten van deze vis zijn volledig vervangen door soorten die oorspronkelijk de inheemse tilapiasoorten infecteren.

Parasieten, een vaak onbekende factor bij biologische invasies

‘We weten dat co-introductie en transmissie van parasieten (of pathogenen) naar andere soorten zonder ernstige gevolgen kan verlopen, maar ze kunnen evengoed rampzalig zijn’, zegt Michiel Jorissen.

‘De huidige COVID-19-crisis is daar een duidelijk voorbeeld van, maar er zijn er nog veel andere. Zo heeft de introductie van een wormparasiet, die nauw verwant is aan de parasieten in deze studie, de zalmpopulatie in Scandinavië gedecimeerd.’

‘In Afrika worden parasieten nauwelijks bestudeerd op het vlak van biologische invasies en hun gevolgen. Onze studie wil hier verandering in brengen, en aandacht vestigen op het belang van museumcollecties in deze actuele problematiek.’