Collecties digitaliseren om onderzoek naar het milieu en coronavirussen vooruit te helpen

Het nieuwe programma Virtual Access heeft tot doel de natuurhistorische collecties van talrijke Europese musea te digitaliseren. Collecties waarnaar veel vraag is vanuit de wetenschappelijke gemeenschap krijgen daarbij voorrang. Zo neemt het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika deel aan twee projecten. Ten eerste zullen zo'n 2400 waterinsecten gedigitaliseerd worden ter ondersteuning van het milieuonderzoek. Het tweede project focust op de collecties vleermuizen om gegevens aan te leveren die de strijd tegen coronavirussen vooruit kunnen helpen.

""

I. Otto © RMCA
 

Natuurhistorische collecties: een kostbaar erfgoed...

Natuurhistorische musea herbergen collecties die essentieel zijn om het hoofd te bieden aan de belangrijkste uitdaging waar de mensheid de komende 30 jaar voor staat: het veilig stellen van een duurzame toekomst voor de mens en voor de natuurlijke systemen waarvan we afhankelijk zijn.

Natuurhistorische collecties bevatten belangrijke informatie om fundamentele wetenschappelijke vragen over ecologie, evolutie en geowetenschap te beantwoorden.

... maar in beperkte mate gedigitaliseerd

Hoewel de collecties openbaar en consulteerbaar zijn, zal het digitaliseren en online beschikbaar stellen ervan de toegankelijkheid aanzienlijk verbeteren. In de afgelopen jaren zijn er op dat vlak veel inspanningen gedaan.

Door de enorme omvang van de collecties is dat echter een druppel op een hete plaat. Uit een recente evaluatie blijkt dat slechts een fractie, tussen 4,5 en 18%, van de collecties van de acht grootste natuurhistorische collecties in Europa is gedigitaliseerd.

Digitalisering on demand

Het Europese SYNTHESYS+-programma brengt 21 partners uit 13 landen samen. Met zijn 10 miljoen specimens is het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika een belangrijk lid van dit consortium.

De afgelopen 15 jaar heeft het SYNTHESYS+-netwerk zich ingezet om de toegang tot de collecties te vergemakkelijken. In dat kader werd het programma Virtual Access gelanceerd. Deze nieuwe ondemand-digitaliseringsdienst zal wereldwijd volledig vrij toegankelijke virtuele collecties aanbieden.

Het doel van Virtual Access is het digitaliseren van collecties waarnaar binnen de wetenschappelijke gemeenschap veel vraag is, als antwoord op de huidige maatschappelijke uitdagingen. Via Virtual Access kan de digitalisering over de verschillende Europese instituten beter gecoördineerd worden.

In de eerste Virtual Access oproep voor projecten werden vijf projecten geselecteerd. Het KMMA neemt deel aan twee van deze projecten.

Deze eendagsvlieg is reeds beschikbaar op de virtuele collectiewebsite van het KMMA.
Deze eendagsvlieg is reeds beschikbaar op de virtuele collectiewebsite van het KMMA.

Project 1: Collecties waterinsecten met bio-indicatorrol digitaliseren

Zoetwaterhabitats beslaan minder dan 1% van de oppervlakte van de planeet, maar herbergen 10% van de bekende soorten.

Ongewervelde zoetwaterdieren spelen een cruciale rol als bio-indicatoren voor de kwaliteit van het water en de leefomgeving. Zo zijn eendagsvliegen, steenvliegen en schietmotten rechtstreeks afhankelijk van de goede kwaliteit van het water en van de omliggende habitats op het land. Deze insecten worden dan ook gebruikt als een bioindicator: de aanwezigheid ervan en de aantallen die gevonden worden in een habitat geven aan hoe goed het met de kwaliteit ervan gesteld is. Deze groepen worden wereldwijd hiervoor gebruikt. De Internationale Unie voor het behoud van de natuur (IUCN) heeft daarom een nieuwe groep specialisten bijeengeroepen om deze waterinsecten te bestuderen.

Een van de eerste stappen in het onderzoek is het benutten van bestaande gegevens. De museumcollecties vormen een enorme en onaangeboorde bron van informatie over de verspreiding en de levensgeschiedenis van verschillende organismen, waaronder zoetwaterinsecten.

Om het onderzoek naar deze belangrijke bio-indicatoren te faciliteren en om af te leiden waar er zich waardevolle waterlandschappen bevinden, buigt het KMMA zich over de digitalisering van zijn collecties ongewervelde zoetwaterdieren. Daarvan zullen zo'n 2400 exemplaren gedigitaliseerd worden.

Vleermuisspecimen van de soort Hipposideros gigas viegasi
Vleermuisspecimen van de soort Hipposideros gigas viegasi.

Project 2: Vleermuiscollecties digitaliseren ter bestrijding van coronavirussen

In de context van de Covid-19 pandemie is de dierlijke oorsprong van het virus een cruciaal thema voor de wetenschap. Tot nu toe zijn er meer dan 200 nieuwe coronavirussen ontdekt bij vleermuizen. En dat terwijl slechts een fractie van de bekende vleermuissoorten werd gescreend op deze virussen.

Binnen de familie van de Coronaviridae, is het virus dat het meest lijkt op het virus dat de recente pandemie veroorzaakte, gevonden bij een veel voorkomende Zuidoost-Aziatische vleermuissoort, Rhinolophus affinis. Experts suggereren dat we niet alleen van deze soort onze huidige kennis over de verspreiding, de virussen en de ecologische leefomstandigheden moeten bijeenbrengen, maar ook van andere vleermuissoorten die er fylogenetisch dicht bij staan.

Ter ondersteuning van studies over deze virussen zullen meer dan 20.000 vleermuisspecimens in Europese collecties worden gedigitaliseerd. In dit project verbindt het KMMA zich ertoe de biologische gegevens van bijna 2000 exemplaren te digitaliseren. Onderzoekers zullen een database ontwikkelen met de metadata die bij elk specimen horen.