HOME: een onderzoeksproject over menselijke resten in Belgische collecties

Wat voorafging

Verschillende Belgische publieke en private instellingen bewaren menselijke resten. Een deel hiervan werd toegeëigend tijdens de koloniale periode. Samen met zes andere musea en universiteiten startte het KMMA het project HOME om de historische, wetenschappelijke en ethische achtergrond van de menselijke resten in Belgische verzamelingen grondig te evalueren. Doel is om het beleid en belanghebbenden te informeren over de mogelijke eindbestemmingen van de menselijke resten. Heel wat wetenschappelijk onderzoek en tentoonstellingen de voorbije decennia gingen dit project vooraf.

Het beeld van Congolese kunstenaar Aimé Mpane dat de schedel van chef Lusinga voorstelt in de Grote Rotonde van het museum

Lusinga als aanleiding ?

Het onderzoek naar de menselijke resten in de collectie van het KMMA begon enige tijd geleden. De collecties, inclusief menselijke resten, werden een eerste keer in vraag gesteld in de opzienbarende tentoonstelling “Exit Congo Museum” in 2001. De schedel van de onthoofde Congolese leider Lusinga Iwa Ng'ombe wekte de interesse van curator Boris Wastiau. De Belgische militair Emile Storms had Lusinga tijdens een bloedige raid in 1884 vermoord en onthoofd en nam zijn schedel mee als oorlogsbuit. Later  kwam de schedel op vraag van de Association internationale africaine als wetenschappelijk specimen naar België. Ook Maarten Couttenier bestudeerde Lusinga in het kader van zijn onderzoek naar de geschiedenis van de fysieke antropologie. In kader van zijn onderzoek naar koloniaal geweld lokaliseerde Boris Wastiau in 2005 Lusinga’s schedel op diens huidige bewaarplaats, het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. In 1964 werden de menselijke resten in de collectie van het KMMA naar daar overgebracht.

De groeiende belangstelling voor menselijke resten in publieke collecties leidde, met medewerking van Maarten Couttenier, in 2009 tot de tentoonstelling “De exotische mens” in het Teylers Museum in Haarlem en in het Museum Dr. Guislain in Gent. In de catalogus werd de eerste foto van Lusinga’s schedel gepubliceerd. In 2011 opende het KMMA met de tentoonstelling “Uncensored. Kleurrijke verhalen achter de schermen” haar museumkelders, waarbij ook het verhaal van twee gemummificeerde herders uit de Kivustreek aan bod kwam. Het museum sneed hiermee het gevoelige thema van menselijke resten aan. In 2011 namen Agnès Lacaille en Isabel Garcia Gomez alle in het KMMA aanwezige etnografische objecten waarin menselijke resten verwerkt zijn onder de loep. Ze kregen een aparte bewaarplaats in het museumdepot.

In het in 2018 vernieuwde AfricaMuseum is ruimte voor de gewelddadige geschiedenis van Emile Storms en Lusinga. Zo ondermeer in de emblematische Grote Rotonde, waar in februari 2020 het beeld van Congolese kunstenaar Aimé Mpane werd geïnstalleerd dat de schedel van chef Lusinga voorstelt.

 

Publiek debat

Recent is er in België ook een groeiende publieke belangstelling voor menselijke resten in collecties. Het onderwerp werd in 2016 voor het eerst bevraagd in de senaat. In 2018 bracht het magazine Paris Match het verhaal van Lusinga naar het brede publiek.  

Hetzelfde jaar (2018) suggereerde de Minister van het Federaal Wetenschapsbeleid om een werkgroep op te richten om het juridische kader voor de restitutie van menselijke resten te bestuderen. Een eerste restitutievraag van de menselijke overblijfselen van Lusinga werd nadien, in 2019, per brief gesteld. Het colloquium ‘De l’ombre à la lumière’, georganiseerd aan de ULB in 2019 bracht ethische en morele vragen over de herkomst en bewaring van menselijke resten opnieuw aan de oppervlakte. In april 2019 stemde het Brussels Parlement een resolutie voor de repatriëring van menselijke resten en de teruggave van culturele objecten die tijdens de koloniale periode werden verzameld.

 

HOME

Met het project HOME (Human Remains Origin(s) Multidisciplinary Evaluation) willen onderzoekers uit zeven instellingen een antwoord bieden op ethische vragen en een basis bieden voor restitutie-aanvragen van niet-Belgische menselijke resten in België.

HOME is een samenwerking tussen zeven institutionele partners, waarvan vier federale wetenschappelijke instellingen (Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, coördinator van het project, het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, het Nationaal Instituut voor Criminalistiek, de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis) en drie universiteiten (Université libre de Bruxelles, Université Saint-Louis -Bruxelles en University of Montreal).

Meer info