Het genoom van 8.000- en 3.000- jaar oude skeletten werpt nieuw licht op de geschiedenis van Homo sapiens in Afrika

Een bijzondere site

Het verhaal begint in de jaren 1980, op de site van Shum Laka, vlakbij de stad Bamenda, in het noordwesten van Kameroen. Deze 1200 m² grote rotsoverhang ligt achter een waterval, op een hoogte van 1600 m aan de zijkant van een vulkaan.

In deze streek wordt de oorsprong van alle Bantoe-sprekende volkeren vanuit taalkundig perspectief gelokaliseerd. Van hieruit zouden de Bantoe-sprekers zich meer dan 3000 jaar geleden steeds verder naar het zuiden verspreiden, over het hele subcontinent, tot in Zuid-Afrika en tot op de kust van de Indische Oceaan. Maar hun oorsprongsgebied bleef op de archeologische kaart een blinde vlek.

Pierre de Maret, professor aan de Université libre de Bruxelles (ULB), leidde de opgravingen op de site van Shum Laka, in samenwerking met Els Cornelissen van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren en Raymond Assombang van de Universiteit van Yaoundé. Tussen 1991 en 1994 hebben onderzoekers in deze scharnierzone tussen West- en Centraal-Afrika de oudste beschikbare menselijke resten opgegraven: 18 menselijke skeletten, behorend tot twee funeraire fasen, waarvan de ene ongeveer 8.000 jaar oud is, de andere 3.000 jaar.

Het DNA van vier skeletten

‘Het leek ons een interessante piste om DNA proberen te isoleren in deze skeletten en hun genoom te reconstrueren’, zegt Pierre de Maret (CReA-Patrimoine, Faculteit voor Filosofie en Sociale Wetenschappen, ULB). ‘Zo konden we nagaan welke populaties vandaag nazaten zijn van de archeologische skeletten, en konden we eventuele banden achterhalen tussen de mensen uit deze twee funeraire fasen.’

DNA bewaart echter moeilijk in een warme en vochtige omgeving, zoals in dit deel van Afrika. Na verschillende mislukte pogingen is een team van Harvard University er toch in geslaagd om het volledige genoom van vier skeletten te reconstrueren, twee van 8.000 jaar geleden en twee van 3.000 jaar geleden.

Continuïteit in de bewoning van de streek

De oudste skeletten zijn die van twee jongens, die boven elkaar werden begraven. De jongste was  ongeveer vier jaar oud bij overlijden en de oudste ongeveer 15 jaar. Ze blijken familie van elkaar in de vierde graad. De onderzoekers stelden ook vast dat de tiener een bijzonder zeldzaam A00 haplotype heeft op zijn Y-chromosoom dat momenteel uitsluitend in die regio van Afrika voorkomt. Het is de eerste keer dat dit haplotype in oud DNA is gevonden.

De twee meer recente skeletten zijn die van een jongen van ongeveer acht jaar oud en een meisje van ongeveer vier jaar. Zij zijn familie in de tweede graad, hetzij oom/nicht, of tante/neef.

Ondanks de bijna 5.000 jaar tussen de twee begravingsfasen, leunen de genomen van de vier individuen zeer dicht bij elkaar aan. Dit wijst op een opmerkelijke bewoningscontinuïteit in de regio.

Verrassing: nauwer verwant met de jager-verzamelaars van Centraal-Afrika

Onderzoekers hebben de genetische gegevens vervolgens vergeleken met de gegevens die beschikbaar zijn voor verschillende populaties in Afrika ten zuiden van de Sahara. ‘Verrassend genoeg staan deze vier genomen veel dichter bij die van Centraal-Afrikaanse jager-verzamelaars dan bij de Bantoe-landbouwpopulaties. Genetisch gezien leunen de vier individuen dicht aan bij een oude basale West-Afrikaanse populatie en tegelijkertijd, maar in mindere mate, bij die van de Centraal-Afrikaanse jager-verzamelaars’, zegt Pierre de Maret.

De studie, die op 22 januari 2020 in het tijdschrift Nature verscheen, levert ook een bijdrage aan de reconstructie van Homo sapiens-populaties in Afrika. Op basis van wat we nu weten, zijn er ten minste vier modern menselijke afstammingslijnen die zich ongeveer 250.000 tot 200.000 jaar geleden diversifieerden, en die teruggevonden worden in mensen vandaag. Dit biedt verdere ondersteuning aan de archeologische gegevens die wijzen op het belang van deze periode voor de evolutie van de mens in Afrika.

De studie bracht 33 auteurs uit 8 verschillende landen en meerdere disciplines samen.

De archeologische opgravingen werden gefinancierd door het FNRS, het KMMA en de ULB.